طولانی‌ترین قنات جهان چگونه احیا شد

«قنات زارچ روزگاری در آستانه نابودی قرار داشت اما با همکاری نهادهای مختلف، امروز جایزه ممتاز حفاظت یونسکو در منطقه آسیا و اقیانوسیه را برای ایران به ارمغان آورده است.» مدیر پایگاه جهانی این قنات با بیان این موضوع معتقد است این تجربه نشان می‌دهد احیای قنات‌ها همچنان امکان‌پذیر است و می‌تواند نقش مؤثری در بحران خشکسالی داشته باشد.

قنات‌ها در تاریخ ایران نه تنها راهکاری برای دسترسی به آب در سرزمین‌های خشک و کویری بوده‌اند، بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و تمدن این سرزمین محسوب می‌شوند. در میان آن‌ها، قنات «زارچ» به‌عنوان طولانی‌ترین قنات جهان، جایگاهی ویژه دارد؛ قناتی با حدود ۹۰ کیلومتر طول و بیش از دو هزار حلقه چاه که از دل روستای فهرج سرچشمه می‌گیرد و پس از گذر از محله‌های تاریخی یزد، به شهر زارچ می‌رسد. ثبت این قنات در فهرست میراث جهانی یونسکو، بر ارزش جهانی آن مُهر تأیید نهاده است.

ابراهیم کاظم‌نژند، مدیر پایگاه جهانی قنات‌های ایرانی زارچ، حسن‌آباد مشیر و دهنو یزد در گفت‌وگو با ایسنا درباره قنات «زارچ» توضیح داد: پروژه قنات زارچ از ابتدای سال ۱۳۹۵ در راستای اهداف ثبت جهانی قنات ایرانی با هدف احیاء و مرمت سازه‌های وابسته به قنات از محدوده مسجد جامع یزد تا آسیاب‌ وزیر در محله کوشکنو شهر یزد آغاز شد که همچنان ادامه دارد. این قنات با ۹۰ کیلومتر طول به عنوان طولانی‌ترین قنات ایران که تعداد چاه‌های آن ۲۱۱۵ حلقه است در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. قنات «زارچ» دارای سه سرشاخه به نام‌های شور، شیرین و ابراهیم خویدکی است که در زمان حاضر فقط شاخه شور این قنات فعال است و دو شاخه دیگر به‌دلیل افت سطح آب زیر زمینی کم‌آب و سپس خشک شده‌اند.

او ادامه داد: مبدأ قنات «زارچ» در حوالی روستای فهرج است که پس از طی روستاهایی مانند خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد شده و از محلات مختلف شهر از جمله میدان امیرچقماق عبور کرده و پس از گذر از مسجد جامع، از شهر یزد خارج و به‌طرف زارچ حرکت می‌کند.

کاظم‌نژند با اشاره به اینکه در مسیر قنات زارچ در شهر یزد بیش از ۳۰ پایاب احداث شده است، افزود: بیشتر آنها عمومی و وقف استفاده مردم بوده و تعدادی نیز در بناهای مذهبی احداث شده است. در فاز اول این پروژه که به عنوان مسیر گردشگری قنات زارچ در نظر گرفته شده است هشت پایاب، دو آب‌انبار و یک آسیاب را شامل می‌شود.

او درباره اقدامات حفاظت و مرمت این قنات گفت: از سال ۱۳۹۵ پروژه‌ای جامع آغاز شد که در سه محور اصلی دنبال شد. نخست، مطالعات و مستندسازی، شامل تهیه کتابچه‌های راهنما، نقشه‌های گردشگری و ثبت دقیق پایاب‌ها و آسیاب‌های وابسته به قنات. دوم، ساماندهی و مرمت، از جمله نورپردازی، تخلیه آوار و بازپیرایی پایاب‌ها، مرمت آب‌انبار جنُک و احیای آسیاب وزیر و سوم، اقدامات حفاظتی در بستر قنات، همچون لایروبی مسیر ۹۰ کیلومتری، انسداد چاه‌های فاضلاب متصل، حفر مادرچاه جدید برای افزایش دِبی آب و نیز ضدعفونی و مه‌پاشی مسیر برای مقابله با آلودگی‌ها و بیماری‌هایی نظیر سالک.

مدیر پایگاه جهانی قنات‌های یزد با اشاره به اینکه یکی از چالش‌های اساسی در ساختار حفاظت و مدیریت قنات‌ها، مسئله مدیریت چندگانه است، به ایسنا گفت: در این حوزه، دستگاه‌هایی مانند جهاد کشاورزی، آب منطقه‌ای، شوراهای محلی و مالکین، هر یک به نوعی نقش دارند. در این میان، نقش میراث فرهنگی که در تفاهم‌نامه میان چهار دستگاه به ثبت رسیده، عمدتاً بر ابعاد حفاظتی، نظارتی و صیانت از عرصه و حریم و سازه‌های قنات متمرکز است اما در حوزه اجرا و نگهداری، نهادهایی مانند جهاد کشاورزی، آب منطقه‌ای و شوراهای محلی نقش مستقیم‌تری دارند و همین پراکندگی مسئولیت‌ها، یکی از مشکلات اساسی در نگهداری قنات‌هاست.

او درباره امکان احیای قنات‌ها، توضیح داد: نمونه بارز این امکان، قنات «زارچ» در یزد است. این قنات ثبت جهانی شده است و ساختار آن، نه تنها نقشه مشخصی نداشت بلکه بهره‌برداری از آن عملاً متوقف شده بود. زمانی که ما این قنات را تحویل گرفتیم، فاضلاب‌های زیادی به آن متصل شده بود و از دهه هفتاد در وضعیت بحرانی قرار داشت، به‌طوری‌که در آستانه نابودی کامل و حتی فوت قرار گرفته بود. اما در سال ۱۳۹۴، اقدامات اجرایی برای نجات آن آغاز شد. ابتدا فاضلاب‌ها شناسایی و آنها را از قنات قطع کردیم، سپس عملیات حفاظت‌محور پیگیری و احیاء سازه‌های وابسته معماری قنات از جمله پایاب‌ها و آسیاب وزیر در شهر یزد انجام شد. هرچند همچنان در مقطعی از مسیر قنات، به دلیل نشست زمین، امکان جریان آزادانه آب وجود ندارد اما در حال پیگیری تامین زیرساخت‌های لازم هستیم تا این مسئله نیز برطرف شود. بنابراین احیای قنات، نه تنها ممکن است بلکه در مواردی مانند همین نمونه، به نتایج ملموسی نیز منجر شده است.

کاظم‌نژند اضافه کرد: پیرو این اقدامات که از سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۸ انجام شده، گردشگری قنات به یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر یزد تبدیل شده است که در تعطیلات نوروز، قنات «زارچ» میزبان ۱۶ تا ۱۷ هزار بازدیدکننده بوده است. این رقم در سال‌های اخیر نیز ادامه داشته و قنات «زارچ» به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری آبی یزد مطرح شده است. این تجربه ثابت می‌کند احیای قنات نیازمند مدیریت هماهنگ و حمایت دستگاه‌های مختلف است. در این پروژه، وزارت میراث فرهنگی با مشارکت دستگاه‌هایی چون جهاد کشاورزی، آب منطقه‌ای، مرکز بهداشت شهرستان و فرمانداری نقش مؤثری ایفا کردند. از سال‌های ابتدایی پروژه، با اقداماتی مانند حذف فاضلاب، آزادسازی حریم قنات و سایر فعالیت‌های حفاظتی، موفق شدیم که در سال ۲۰۲۲ جایزه ممتاز حفاظت از یونسکو در منطقه آسیا و اقیانوسیه را کسب کنیم. این دستاورد، در کشور ما بسیار کم‌نظیر بوده است.

مدیر پایگاه جهانی قنات‌های ایرانی زارچ، حسن‌آباد مشیر و دهنو یزد درباره نقش قنات‌ها در بحران خشکسالی، گفت: اگرچه کشور ما درگیر بحران جدی کم‌آبی است اما هنوز می‌توان به ظرفیت‌های قنات‌ها، به‌ویژه در مناطق روستایی و سنتی، امید بست. در مناطقی که همچنان به مدیریت سنتی و نظام قناتی متکی هستند، آثار بحران کمتر است. در حالی‌که در شهرها، به‌ویژه مناطقی که به فناوری‌های مدرن آبرسانی وابسته شده‌اند، بحران شدیدتر خود را نشان می‌دهد. برای نمونه، شهر تاریخی یزد در گذشته با استفاده از قنات‌ها اداره می‌شد اما با گسترش شهر و تغییر سیستم توزیع آب، مشکلات بیشتری ایجاد شده است. اگر صنعت و دانشگاه‌ها بتوانند مدیریت سنتی قنات را به‌روز کنند و با نیازهای امروز همگام سازند، شاید بتوان بخشی از بحران را مهار کرد. متأسفانه در دهه‌های ۳۰ و ۴۰، رویکرد حذف سیستم قناتی و جایگزینی چاه‌ها بدون توجه به ساختار زمین‌شناسی باعث شد که لایه‌های زیرزمینی دچار آسیب جدی شوند و سطح آب‌های زیرزمینی به شدت افت پیدا کند.

کاظم نژند افزود: در سال ۱۳۴۶، عمق چاهِ مادر یک قنات حدود ۶۰ متر بود اما اکنون در همان منطقه، برای دسترسی به آب باید تا ۹۰ یا حتی ۱۰۰ متر حفاری شود. این یعنی در چند دهه اخیر، سطح سفره‌های زیرزمینی به شدت پایین رفته است. بنابراین بازگشت به ساختار سنتی قنات، یا حداقل بهره‌گیری از آن به‌عنوان مکمل سیستم‌های مدرن، هنوز امکان‌پذیر است و می‌تواند تأثیرگذار باشد. این دانش سنتی، حاصل سال‌ها تجربه میدانی است و در بسیاری از موارد می‌تواند راهگشا باشد. بنابراین اگر بتوان میان علم روز و دانش بومی و سنتی، پیوندی مؤثر برقرار کرد، می‌توان گامی مؤثر برای کاهش بحران کم‌آبی برداشت.

*