زمان در محوطۀ ۵هزار ساله ایران متوقف شده است!

کاوش‌های باستان‌شناسی در «کنار صندل»، یکی از بزرگ‌ترین محوطه‌های عصر مفرغ ایران و نمونه‌ای از شهرنشینی‌های اولیه در ایران، درحالی پس از ۱۷ سال، از سرگرفته شده بود که ادامه کار باستان‌شناسان در آن به دلیل نرسیدن بودجه، متوقف مانده است.

نادر علیدادی سلیمانی، مسئول ثبت حریم آثار و حوزه باستان‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کرمان در گفت‌وگو با ایسنا، درباره وضعیت فعلی کاوش‌های باستان‌شناسی در این استان اظهار کرد: در حال حاضر، کاوش باستان‌شناسی در این استان انجام نمی‌شود. این در حالی است که برنامه کاوش اخیر ما مربوط به کاوش در محوطه‌ باستانی جیرفت (کُنار صندل) است. از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۶، به مدت شش فصل در این محوطه کاوش انجام شد، اما پس از آن، فعالیت‌ها به مدت ۱۷ سال متوقف مانده بود. در سال ۱۴۰۲ دوباره مجوز کاوش صادر شد و دو فصل کاوش انجام گرفت. برای امسال نیز در بودجه‌ پیش‌بینی‌شدۀ استان کرمان، اعتباری برای ادامه کاوش در «کُنار صندل» در نظر گرفته شده است. امیدواریم کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه دوباره آغاز شود، ولی در حال حاضر نمی‌توانم به‌طور قطعی بگویم که این اتفاق خواهد افتاد و تا زمانی که بودجه تخصیص پیدا نکند، امکان آغاز کار وجود ندارد.

او درباره میزان اعتبار درخواستی برای کاوش‌ «کُنار صندل» گفت: برای امسال حدود دو و نیم میلیارد تومان اعتبار پیش‌بینی شده است. آخرین فصل کاوش نیز در پاییز سال گذشته، یعنی در سال ۱۴۰۳ انجام شد.

سلیمانی درباره اهداف کاوش‌های این محوطه باستانی توضیح داد: محوطه‌ «کنار صندل» یکی از بزرگ‌ترین محوطه‌های عصر مفرغ ایران و نمونه‌ای از شهرنشینی‌های اولیه در ایران است. بر اساس ۶ فصل کاوش قبلی، به شناختی دست یافتیم که نشان می‌دهد قدیمی‌ترین استقرار در این شهر به آغاز هزاره‌ سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد و تا پایان همان هزاره تداوم یافته است. هر فصل کاوش می‌تواند با توجه به یافته‌های پیشین، اطلاعات تازه‌ای در اختیار ما بگذارد تا این محوطه بزرگ بیش از پیش شناخته شود. بنابراین، هدف اصلی کاوش‌ها پژوهشی است.

او درباره سرپرستی کاوش‌های اخیر این محوطه یادآور شد: در دو سال اخیر، سرپرستی کاوش بر عهده دکتر سید منصور سیدسجادی بوده است.

سلیمانی درباره یافته‌های سال گذشته نیز توضیح داد: در بخش جنوبی محوطه بقایای معماری مهمی در کنار صندل جنوبی به دست آمد. همچنین اشیایی کشف شد که مهم‌ترین آن‌ها مُهرهایی بودند که روی گِل رس نقش شده بودند. این یافته‌ها از آن نظر اهمیت دارند که ما را با بخشی از ساختار فرهنگی و اقتصادی منطقه و نظام دادوستد آن دوران آشنا می‌کنند.

این باستان‌شناس به اهمیت منطقه جیرفت در مطالعات باستان‌شناسی اشاره کرد و یادآور شد: جنوب‌شرق ایران از منظر باستان‌شناسی جایگاهی ویژه دارد. وجود رودخانه هلیل‌رود و دشت‌های حاصل‌خیز پیرامون آن باعث شکل‌گیری اجتماعات انسانی در دوران کهن شده و در آغاز هزاره‌ سوم پیش از میلاد، نخستین شهرها در این منطقه شکل گرفته‌اند. جیرفت یکی از مهم‌ترین این شهرهاست که با مرکزیت «کنار صندل» در مرکز دشت هلیل‌رود واقع شده بود؛ شهری آباد، پررونق و شکوفا که یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد مردم آن در رفاه زندگی می‌کردند و جامعه‌ای هنرمند و صنعت‌گر بوده‌اند.

او افزود: دست‌ساخته‌های بسیار زیبا از سنگ کلریت که اکنون در موزه‌ جیرفت، موزه‌ کرمان و موزه‌ ملی ایران در تهران نگهداری می‌شوند، نشان‌دهنده‌ فرهنگی غنی این منطقه است. در کنار این، صنعت سفالگری، کوره‌های ذوب مس و فلزگری از دیگر شاخصه‌های مهم این تمدن است.

مسئول ثبت حریم آثار و حوزه باستان‌شناسی کرمان به فعالیت‌های دیگر باستان‌شناسی در چند سال اخیر در این استان اشاره کرد و گفت: به دلیل محدود بودن اعتبارات، فعالیت‌ها عمدتاً در همین محوطه متمرکز بوده است. البته شهر قدیم جیرفت نیز در اواخر سال ۱۴۰۳ تا فروردین ۱۴۰۴ مورد کاوش باستان‌شناسی قرار گرفت. این محوطه دوران اسلامی است و پیش از این نیز از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۷ در آن کاوش‌هایی انجام شده بود. سرپرستی این کاوش را حمیده چوبک از پژوهشگاه میراث فرهنگی بر عهده داشته است.

سلیمانی در مورد یافته‌های کاوش شهر قدیم جیرفت توضیح داد: کاوش شهر قدیم بیشتر در بخشی انجام شد که پیش‌تر بقایای مسجدی در آن کشف شده بود. این فصل جدید سبب شد بخش‌های تازه‌ای از همان مسجد شناسایی شود. برای مثال بخشی از صحن مسجد که به سمت شمال امتداد داشت، در این فصل مشخص شد و شناخت ما از ساختار مسجد جامع شهر افزایش یافت. در واقع ماهیت این کاوش نیز پژوهشی بود.

مسئول ثبت حریم آثار و حوزه باستان‌شناسی درباره پیشینه این مسجد گفت: این بنا نخستین‌بار در دهه‌ ۱۳۸۰ خورشیدی، طی کاوش‌های شهر قدیم جیرفت به سرپرستی خانم دکتر چوبک شناسایی شد. چند فصل کاوش در آن انجام شد و مشخص شد که مسجد دارای چند صحن و رواق است و در واقع می‌توان آن را مسجد جامع شهر دانست. با توجه به منابع تاریخی، این بنا همان مسجد جامع جیرفت بوده است.

سلیمانی درباره جزئیات معماری مسجد، توضیح داد: تک مناره، محراب‌های گچ‌بری‌شده که حداقل دو یا سه محراب از دوره‌های مختلف شناسایی شده‌اند، صحن، آجرکاری‌ها و وضوخانه از بخش‌های مهم این مسجد هستند. همچنین کانال‌های آبی که آب وضوخانه را تأمین می‌کردند، در کنار مسجد کشف شده‌اند. علاوه‌بر این، فضاهای پیرامونی مسجد، از جمله معبری سنگ‌فرش‌شده که به مسجد منتهی می‌شود و بخش‌هایی از بافت اطراف آن نیز شناسایی شده است. شهر قدیم نیز هنوز نیازمند کاوش است و در صورت تأمین اعتبار، کاوش در شهر قدیم نیز ادامه خواهد یافت.

سلیمانی درباره قدمت مسجد جامع شهر قدیم نیز گفت: هسته‌ اولیه‌ شکل‌گیری مسجد را می‌توان به سده‌ چهارم هجری قمری نسبت داد. این بنا در دوره‌های بعد نیز رونق و گسترش یافته و تداوم داشته است.

این باستان‌شناس همچنین درباره حفاری‌های غیرقانونی در محوطه‌های تاریخی استان کرمان توضیح داد: متاسفانه در اواخر دهه‌ ۱۳۷۰ و اوایل دهه‌ ۱۳۸۰ حفاری‌های غیرمجاز در جیرفت صورت می‌گرفت، اما خوشبختانه پس از آن مهار شد. با این حال، گاه‌به‌گاه در بسیاری از محوطه‌های ما آثار حفاری غیرمجاز و زخم کلنگ حفاران مشاهده می‌شود که اصلاً رضایت‌بخش نیست. در بهار امسال نیز چنین مواردی در جیرفت وجود داشت، ولی پس از آن کنترل شد و امیدوارم به‌طور کامل مهار شده باشد.

سلیمانی درباره شمار محوطه‌های تاریخی استان کرمان گفت: بیش از دو هزار تپه و محوطه‌ باستانی در حوزه جیرفت شناسایی شده است. این محوطه، بخشی از حوزه‌ فرهنگی هلیل‌رود است و تنها در همین بخش، بیش از دو هزار محوطه‌ باستانی وجود دارد که به دوره‌های مختلف پیش از تاریخ و تاریخی ایران تعلق دارند. تمدن جیرفت نیز شامل همین مجموعه است.

او افزود: اگر کل استان کرمان را در نظر بگیریم، تعداد محوطه‌ها بیش از این است. می‌توان حدود ۵۰۰ محوطه‌ دیگر به آن افزود، بنابراین در مجموع حدود ۲۵۰۰ تا سه‌هزار تپه و محوطه‌ باستانی در سراسر استان وجود دارد. اما حوزه فرهنگی هلیل رود شامل ٨ شهرستان جنوبی استان کرمان است، از جمله رودبار، فاریاب، عنبرآباد و منوجان که همگی از نظر آثار تاریخی و باستانی بسیار غنی‌اند.

سلیمانی درباره وضعیت بودجه کاوش‌های باستان‌شناسی در استان کرمان نیز گفت: در سال‌های اخیر، اعتبارات ما عمدتاً استانی بوده است. معمولاً در ابتدای هر سال، اعتبارات استانی بسته می‌شود و به سازمان برنامه و بودجه ارسال می‌شود. در صورت تصویب، آن اعتبار تخصیص یافته و در اختیار استان قرار می‌گیرد. زمانی که از تخصیص اعتبار مطمئن شویم، کار آغاز می‌شود؛ چه کاوش باستان‌شناسی باشد و چه مرمت یک بنای تاریخی.

*