چگونه روابط انسانی از وسوسه مصرف مواد جلوگیری می‌کند

در سال‌های اخیر، مسئله بازگشت دوباره افراد ترک‌کرده مواد به مصرف مجدد به یکی از دغدغه‌های اصلی حوزه بهداشت و سلامت اجتماعی بدل شده است. پژوهشی تازه به بررسی نقش عوامل اجتماعی در این روند پرداخته است.

به گزارش ایسنا، دوران جوانی همواره با چالش‌های فراوان همراه است. فشارهای روانی، استرس‌های تحصیلی و شغلی و همچنین مشکلات خانوادگی، بسیاری از جوانان را در معرض خطر مصرف مواد قرار می‌دهد. آمارها نشان می‌دهند که در ایران هزاران نفر با اعتیاد یا سوءمصرف مواد مواجه‌اند و بخش قابل توجهی از این افراد در سنین نوجوانی و جوانی هستند. در همین دوره است که رفتارهای پرخطر مانند سیگار، مصرف الکل و حتی سرقت بیشتر دیده می‌شود. همین شرایط باعث شده پژوهشگران توجه ویژه‌ای به شناسایی عوامل مؤثر بر مصرف یا بازگشت مجدد افراد به مواد داشته باشند.

البته موضوع فقط به ایران محدود نمی‌شود. مطالعات جهانی نشان داده‌اند که اعتیاد به مواد مخدر و سوءمصرف آن‌ها با مشکلات متعددی همچون افسردگی، اضطراب و حتی بیماری‌های جسمی و روانی دیگر پیوند خورده است. برای نمونه، بر اساس آمار سازمان‌های بین‌المللی، میلیون‌ها نفر در سراسر جهان با اختلالات ناشی از مصرف مواد درگیر هستند. این موضوع نشان می‌دهد که اعتیاد صرفاً یک مشکل فردی نیست، بلکه ریشه‌های اجتماعی، روانی و زیستی دارد. همین واقعیت ضرورت بررسی دقیق‌تر نقش عوامل اجتماعی مانند حمایت خانواده و دوستان یا میزان مشارکت افراد در فعالیت‌های جمعی را آشکار می‌سازد.

شاپور بهیان، دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، به همراه دو همکار دانشگاهی خود پژوهشی را در همین راستا در شهر ایذه انجام داده‌اند. این تحقیق بر پایه بررسی ارتباط میان حمایت اجتماعی، یادگیری اجتماعی و میزان مشارکت افراد با احتمال بازگشت دوباره به مصرف مواد طراحی شد. آن‌ها تلاش کردند با نگاهی ساده و کاربردی نشان دهند که چگونه محیط اجتماعی و روابط انسانی می‌تواند بر کاهش یا افزایش وسوسه مصرف مجدد اثر بگذارد.

جامعه آماری پژوهش شامل جوانان ۱۵ تا ۳۰ ساله شهر ایذه بود که سابقه مصرف مواد داشتند. از میان ۳۲۰۰ نفر شناسایی‌شده، ۳۴۵ نفر که به کمپ‌های ترک اعتیاد مراجعه کرده بودند به‌عنوان نمونه انتخاب شدند. برای جمع‌آوری اطلاعات، پرسشنامه‌هایی در زمینه یادگیری اجتماعی، حمایت اجتماعی، مشارکت اجتماعی و میزان ولع مصرف استفاده شد. سپس داده‌ها با نرم‌افزار آماری تحلیل گردید تا مشخص شود کدام عوامل بیشترین نقش را در کاهش وسوسه بازگشت دارند.

نتایج این پژوهش نشان دادند که بین سه متغیر اصلی یعنی حمایت اجتماعی، مشارکت اجتماعی و یادگیری اجتماعی با میزان ولع مصرف رابطه منفی وجود دارد. به بیان ساده‌تر، هرچه این عوامل بیشتر باشند، میل فرد به بازگشت به مواد کمتر می‌شود. تحلیل‌ها همچنین نشان دادند که مشارکت اجتماعی بیشترین اثر را در پیش‌بینی کاهش وسوسه دارد و پس از آن حمایت اجتماعی و یادگیری اجتماعی نقش مهمی ایفا می‌کنند.

پژوهشگران در نتیجه‌گیری خود تأکید کرده‌اند که افرادی که سطح بالاتری از حمایت و مشارکت اجتماعی دارند، کمتر در معرض بازگشت به مصرف مواد قرار می‌گیرند. در مقابل، کسانی که احساس تنهایی یا بی‌پناهی می‌کنند یا در فعالیت‌های اجتماعی حضور فعالی ندارند، بیشتر در معرض لغزش و بازگشت به اعتیاد هستند. بنابراین برنامه‌های آموزشی و حمایتی باید به این سه عامل توجه ویژه داشته باشند.

بررسی دقیق‌تر یافته‌ها حاکی از آن است که حمایت اجتماعی نه تنها احساس ارزشمندی و تعلق ایجاد می‌کند، بلکه در شرایط استرس‌زا به افراد قدرت مقاومت بیشتری می‌دهد. جوانانی که می‌دانند خانواده و دوستان پشت آن‌ها ایستاده‌اند، کمتر در دام وسوسه‌های بیرونی گرفتار می‌شوند. همچنین مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی باعث می‌شود افراد حس انسجام و هدفمندی بیشتری داشته باشند و همین حس از آن‌ها در برابر وسوسه مصرف محافظت کند. در کنار این‌ها، یادگیری اجتماعی یا همان تجربه کردن الگوهای سالم رفتاری کمک می‌کند فرد بداند چگونه با فشارها و مشکلات زندگی بدون پناه بردن به مواد کنار بیاید.

اهمیت این نتایج در آن است که اعتیاد تنها با درمان‌های پزشکی یا ترک ناگهانی قابل کنترل نیست. بدون تقویت حمایت اجتماعی و بدون مشارکت فعال فرد در جامعه، احتمال بازگشت بسیار بالا خواهد بود. از همین رو، متخصصان پیشنهاد می‌کنند که کمپ‌های ترک اعتیاد علاوه بر درمان دارویی، برنامه‌های آموزشی و مهارت‌های اجتماعی را نیز در اختیار افراد قرار دهند. این آموزش‌ها می‌تواند شامل راه‌های برقراری ارتباط مؤثر، مقابله با فشار همسالان یا حتی یادگیری فعالیت‌های گروهی باشد.

گفتنی است نتایج این پژوهش در «مجله دانشکده پزشکی» دانشگاه علوم پزشکی مشهد منتشر شده‌اند؛ نشریه‌ای معتبر که به انتشار مقالات علمی در حوزه سلامت و علوم اجتماعی می‌پردازد. نتایج به دست آمده از این تحقیق می‌توانند مبنای سیاست‌گذاری‌های آینده در زمینه پیشگیری از اعتیاد و کاهش بازگشت به مصرف مجدد باشند.

*