ضعف انسجام علمی، بستر رشد شبه‌علم در ایران را فراهم کرده است

استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف و پژوهشگر پژوهشگاه دانش‌های بنیادی، هشدار داد که ضعف انسجام جامعه علمی و نبود ساختارهای شفاف برای معرفی و تقدیر از دانشمندان، باعث نفوذ شبه‌علم و کاهش اعتماد عمومی به علم در ایران شده است.

به گزارش ایسنا، دکتر شاهین روحانی، استاد دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف و پژوهشگر پژوهشگاه دانش‌های بنیادی در پنل تخصصی «ارتباطات، چالش‌های اعتماد و روایت‌های علم» در چهاردهمین دوره هفته ترویج علم، با انتقاد از ناآشنایی عمومی و نهادی با مفهوم علم، گفت: جوانان، مردم و حتی دولتمردان نمی‌دانند علم چیست و چه نقشی در پیشرفت کشور دارد.

وی با بیان اینکه اگرچه متخصص ارتباطات نیستم، اما تجربه‌های متعددی در حوزه ترویج علم دارم، گفت: در یکی از کنفرانس‌های فیزیک ایران که با حضور صدها دانشجو و استاد در یکی از شهرها برگزار شد، پیشنهاد دادم که همزمان یک سخنرانی عمومی برای مردم شهر هم داشته باشید تا مردم بدانند در این رویداد چه می‌گذرد. در همان زمان سالن سینمایی در اختیارم گذاشتند و برخلاف انتظار، سالن کاملاً پر شد؛ حتی مردم در راهروها نشسته بودند. اما با وجود استقبال زیاد، متوجه شدم مشکل اصلی ترویج علم در کشور، ارائه چهره‌ای نادرست از علم است. این تصویر اشتباه، زیان‌بار و کنترل‌ناپذیر است. مثلاً در همان سخنرانی از من درباره UFO پرسیدند، در حالی که تمام صحبت‌هایم درباره مباحث علمی جدی بود.

روحانی با اشاره به ضعف عمومی در درک مفاهیم علمی گفت: در مواردی رسانه‌ها نیز باعث تشدید این برداشت‌های غلط می‌شوند. مثلاً زمانی از تلویزیون با من تماس گرفتند تا درباره پلاسما توضیح بدهم، چون فردی در دانشگاه آزاد گفته بود مشکل نگهداری پلاسما حل شده است. مجبور شدم توضیح بدهم که منظور او، پلاسما در فیزیک است نه پلاسما در خون! این وضعیت نشان‌دهنده ضعف دانش عمومی درباره علم است. در سه سطح ما با این مشکل روبه‌رو هستیم؛ نخست جوانان که نمی‌دانند علم چیست، دوم مردم که از کاربرد آن بی‌خبرند و سوم دولتمردان که درک درستی از نقش علم در اقتدار کشور ندارند.

وی افزود: والدین معمولاً به فرزندانشان توصیه می‌کنند مهندسی یا پزشکی بخوانند، چون نمی‌دانند علم محض به چه درد می‌خورد. حتی خانواده‌ای را دیدم که پسرشان در رشته مخابرات شریف قبول شده بود، ولی علاقه‌مند به فیزیک بود و پدرش مانع می‌شد. والدین مهندسی و پزشکی را می‌فهمند، اما علم را نه؛ چون نمی‌دانند خروجی‌اش چیست. در حالی که یکی از نیازهای جدی کشور، آموزش و ترویج درک درست از علم است تا خانواده‌ها مانع گرایش فرزندانشان به رشته‌های علمی نشوند.

روحانی با انتقاد از نگاه ابزاری مسئولان به علوم پایه، گفت: دولتمردان فکر می‌کنند علم زمانی مفید است که فوراً محصول کاربردی بدهد. به همین دلیل تصور می‌کنند پژوهش‌های فیزیک و ریاضی بی‌فایده است. در حالی که در تمام دنیا، دانشگاه‌ها دپارتمان‌های ریاضیات محض دارند. در رشته‌هایی مثل شیمی، خروجی ملموس‌تر است، اما در فیزیک یا ریاضی آثار غیرمستقیم و بنیادی دارد.

این استاد دانشگاه صنعتی شریف مسئله «اعتماد» را نیز در ارتباط میان سیاستگذاران و جامعه علمی مهم دانست و گفت: در راه‌اندازی حوزه‌های علمی در دانشگاه‌ها، بی‌اعتمادی زیادی وجود دارد و برخی تصور می‌کنند هزینه برای علوم پایه اتلاف منابع است. این نگاه باید اصلاح شود.

این پژوهشگر پژوهشگاه دانش‌های بنیادی تأکید کرد: برای بهبود وضعیت علم در کشور باید آموزش و ترویج در سه سطح انجام شود؛ دانش‌آموزان، عموم مردم و به‌ویژه دولتمردان. آموزش دولتمردان از همه حساس‌تر است، زیرا تصمیم‌های آن‌ها بر سرنوشت علمی کشور اثر مستقیم دارد. ما باید درک عمومی از علم و نقش آن در توسعه و اقتدار ملی را تقویت کنیم.

درک درست از علم باید به ارزش اجتماعی تبدیل شود نه فقط به ابزار کاربردی

وی ادامه داد: مشکل اصلی در ترویج علم این است که ما علم واقعی را به مردم منتقل نمی‌کنیم. درک علمی باید در زندگی روزمره ملموس شود تا مردم بدانند دانش، صرفاً ابزار نیست، بلکه نوعی آگاهی و ارزش است.

روحانی با بیان اینکه برداشت عمومی از فیزیک اغلب به جنبه‌های عجیب و دور از ذهن آن محدود می‌شود، گفت: وقتی از فیزیک صحبت می‌شود، همه ذهن‌ها به سمت کهکشان‌های ۱۰ میلیارد سال نوری یا ساختار درون پروتون‌ها می‌رود، در حالی که فیزیک واقعی، همین مقاومت شیء روی میز در برابر حرکت و مفهوم ساده‌ای مثل اصطکاک است. اما چون این نوع فیزیک ملموس کمتر جذاب به نظر می‌رسد، در ترویج علم کمتر به آن پرداخته می‌شود.

این محقق پژوهشگاه IPM افزود: در جلسات ترویج علم، اغلب تأکید بر روایت‌های جذاب از موضوعات انتزاعی است، اما واقعیت این است که بخش مهمی از علم در زندگی روزمره ما جریان دارد. مثلاً در دوران کرونا، تجربه من نشان داد هر کس از نظر علمی ضعیف‌تر بود، آسیب‌پذیری بیشتری داشت. خود من کرونا گرفتم و در بیمارستان بستری شدم. علم باعث نمی‌شود بیمار نشویم، اما درک علمی از پدیده‌ها باعث می‌شود رفتار منطقی‌تر و تصمیم‌های درست‌تری بگیریم.

وی ادامه داد: در همان دوران، بسیاری از مردم به دلیل ناآگاهی، رفتارهای افراطی داشتند؛ مثلاً هر وسیله‌ای را پس از خرید ضدعفونی می‌کردند یا از ترس بیماری خود را قرنطینه مطلق کرده بودند. در حالی که فهم علمی از سازوکار ویروس، از طریق آموزش درست می‌توانست از این افراط و اضطراب جلوگیری کند.

روحانی با اشاره به ارتباط میان دانش و توانایی با بیان اینکه همیشه گفته می‌شود هر که دانا بود توانا بود، اما این جمله زمانی معنا دارد که دانش به درک و عمل تبدیل شود، اضافه کرد: آگاهی علمی به انسان قدرت تصمیم‌گیری آگاهانه می‌دهد، نه فقط در آزمایشگاه، بلکه در مواجهه با زندگی واقعی. در دوران کرونا، در انجمن فیزیک ایران سخنرانی‌های آنلاین را با حضور فیزیکدانان برجسته جهان برگزار کردیم. یکی از بهترین فیزیکدانان زنده دنیا در آن سخنرانی به‌جای بیان مباحث پیچیده علمی، از اهمیت آگاهی نسبت به جایگاه خود در جهان صحبت کرد. این تجربه به من نشان داد که ارزش علم فقط در ساخت ابزار یا محصول نیست، بلکه در ایجاد حس آگاهی و شناخت از جهان است. همین دانستن، خودش یک ارزش است.

این استاد فیزیک تأکید کرد: آگاهی علمی حتی اگر کاربرد مستقیم نداشته باشد، باعث می‌شود انسان با دقت و درک بیشتری زندگی کند. باید این ارزش را به جامعه منتقل کرد که دانستن، خود نوعی لذت و قدرت است.

روحانی با اشاره به چالش‌های ارتباط میان جامعه علمی و عموم مردم، گفت: کار دشوار در حوزه ارتباطات این است که بتوانید علم را آن‌گونه که هست، بدون بزک یا تحریف، برای مردم روایت کنید. اگر این درک به مسئولان و تصمیم‌گیران هم منتقل شود، می‌توانیم به موفقیت بزرگی در توسعه علمی کشور برسیم.

وی با انتقاد از کم‌توجهی نهادهای تصمیم‌گیر به علوم پایه، اظهار کرد: در حال حاضر گروه‌های فیزیک در برخی دانشگاه‌ها به دلیل کاهش حمایت مالی رو به افول هستند. حتی در دانشگاه‌های مطرح این فشار کمتر احساس می‌شود، اما در مراکز علمی کوچک‌تر، برخی گروه‌های فیزیک تقریباً منحل شده‌اند. این زنگ خطر برای آینده علم در کشور است و نشان می‌دهد که باید ساختار حمایت از علوم پایه بازنگری شود.

انسجام علمی ضعیف، بستر رشد شبه‌علم در ایران را فراهم می‌کند

استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به رشد شبه‌علم در کشور، گفت: ضعف انسجام جامعه علمی و نبود ساختار شفاف برای معرفی و تقدیر از دانشمندان باعث می‌شود شبه‌علم راحت در جامعه نفوذ کند و اثر مخرب بگذارد.

روحانی، رشد شبه‌علم در ایران را ناشی از ضعف ساختارهای علمی و نداشتن انسجام در میان دانشگاهیان دانست و افزود: در کشورهای اروپایی، حتی اگر شعبده‌بازها در کنفرانس‌ها حضور داشته باشند، اثر مخرب ندارند؛ زیرا جامعه علمی خود را جمع و جور می‌کند و شبه‌علم به جای علم پذیرفته نمی‌شود. اما در ایران، چنین نظارت و هماهنگی وجود ندارد.

وی با تاکید بر اینکه ما هنوز یک مجموعه منسجم از دانشمندان و اساتید دانشگاهی با عملکرد علمی پایدار در کشور نداریم، یادآور شد: همین مسئله باعث می‌شود که تقدیر از دانشمندان درجه یک و معرفی آنها به جامعه به سختی انجام شود، در حالی که این کار در کشورهای اروپایی بسیار راحت انجام می‌شود.

روحانی همچنین به فرآیند انتخاب سخنرانان برجسته در کنفرانس‌های فیزیک داخلی انتقاد کرد و گفت: در بسیاری از مواقع، انتخاب سخنرانان درجه یک کشور با معیار علمی مشخص انجام نمی‌شود و فرآیند تصمیم‌گیری بیشتر دموکراتیک و سلیقه‌ای است. به همین دلیل، افراد شایسته و توانمند گاه به درستی معرفی نمی‌شوند و این خلأ باعث ناتوانی جامعه علمی در مقابله با شبه‌علم می‌شود.

وی تجربه حضور دکتر کامران وفا، فیزیکدان ایرانی مشهور، در یکی از کنفرانس‌های داخلی را مثال زد و گفت: وقتی دانشمند برجسته‌ای مثل دکتر وفا در ایران سخنرانی می‌کند، استقبال بین‌المللی و داخلی بسیار گسترده است، اما ما هنوز نمی‌توانیم ساختار مناسبی برای معرفی و تقدیر از دانشمندان خود ایجاد کنیم. ضعف ریشه‌دار جامعه علمی ما باعث می‌شود مردم نیز به‌طور ناخودآگاه شبه‌علم را معتبر بدانند. راهکار مقابله با این پدیده، تقویت ریشه‌های علمی، ایجاد انسجام در جامعه دانشگاهی و تدوین سازوکار شفاف برای معرفی و تقدیر از دانشمندان است تا ارزش واقعی علم و دانش در کشور تثبیت شود.

*