زنگ خطر زلزله برای شبکه راه‌های استان تهران

محققان در پژوهشی جدید به بررسی وضعیت شبکه راه‌های استان تهران در برابر خطر زلزله پرداخته‌اند و با نگاهی تحلیلی، میزان آسیب‌پذیری مسیرها و امکان برنامه‌ریزی برای عبور و مرور اضطراری در شرایط بحرانی را ارزیابی نموده‌اند.

به گزارش ایسنا، زلزله یکی از مخاطرات طبیعی است که برخلاف بسیاری از حوادث، زمان وقوع آن قابل پیش‌بینی دقیق نیست و همین موضوع، آن را به تهدیدی جدی برای شهرها و سکونتگاه‌های انسانی تبدیل می‌کند. استان تهران به دلیل جمعیت بسیار بالا، تمرکز فعالیت‌های سیاسی، اقتصادی و اداری و همچنین گستردگی شهرنشینی، بیش از بسیاری از مناطق کشور در معرض پیامدهای مخرب زلزله قرار دارد. این استان روی پهنه‌ای با لرزه‌خیزی بالا واقع شده و وجود چندین گسل فعال در محدوده و اطراف آن، خطر وقوع زمین‌لرزه‌های شدید را افزایش می‌دهد. تجربه‌های تاریخی نیز نشان می‌دهند که در گذشته، زلزله‌های بزرگی این منطقه را تحت تأثیر قرار داده و خسارت‌های قابل‌توجهی به بار آورده‌اند.

در دهه‌های اخیر، گسترش ساخت‌وساز، افزایش تراکم جمعیت و توسعه شبکه‌های زیرساختی در استان تهران باعث شده است که موضوع کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب‌آوری بیش از گذشته اهمیت پیدا کند. تاب‌آوری به زبان ساده، توانایی یک سیستم یا جامعه برای تحمل شوک، سازگاری با شرایط بحرانی و بازگشت به وضعیت عادی است. در حوزه زلزله، این مفهوم به این معناست که شهر و زیرساخت‌های آن تا چه اندازه می‌توانند در برابر لرزش زمین مقاومت کنند، خدمات حیاتی را حفظ کنند و پس از حادثه، روند بازیابی را با سرعت و کارایی مناسب طی کنند. شبکه راه‌ها به‌عنوان یکی از زیرساخت‌های حیاتی، نقشی کلیدی در امدادرسانی، انتقال مجروحان و دسترسی به مراکز درمانی و اسکان اضطراری دارد و هرگونه اختلال در آن می‌تواند پیامدهای انسانی و اجتماعی گسترده‌ای به دنبال داشته باشد.

زهره عارفی از دانشکده مهندسی شیمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر با همراهی دانشگاه صنعتی مالک اشتر در همین راستا پژوهشی را با تمرکز بر ارزیابی خطر گسل‌ها در شبکه راه استان تهران انجام داده‌اند. این تحقیق که با رویکرد برنامه‌ریزی مسیرهای اضطراری طراحی شده، تلاش کرده است به شکلی کاربردی نشان دهد کدام بخش‌های شبکه معابر در معرض خطر بیشتری قرار دارند و چگونه می‌توان با استفاده از تحلیل‌های علمی، مسیرهای مناسب‌تری برای شرایط بحرانی پیشنهاد داد.

برای انجام این پژوهش، از سیستم اطلاعات جغرافیایی یا GIS استفاده شده است؛ ابزاری که امکان تحلیل داده‌های مکانی و نمایش آن‌ها روی نقشه را فراهم می‌کند. پژوهشگران داده‌هایی مانند نقشه‌های استان تهران، شبکه معابر شهری و برون‌شهری، موقعیت گسل‌ها، اطلاعات زلزله‌های چهار دهه اخیر، مراکز درمانی، ایستگاه‌های آتش‌نشانی و مراکز اسکان اضطراری را گردآوری کرده و مورد بررسی قرار داده‌اند. سپس با استفاده از روش‌های تحلیلی مختلف، ارتباط میان شبکه راه‌ها و مناطق پرخطر لرزه‌ای تحلیل شده و سناریوهای دسترسی در شرایط پس از زلزله مورد توجه قرار گرفته‌اند.

یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که بخش قابل‌توجهی از شبکه راه‌های استان تهران در محدوده‌های پرخطر لرزه‌ای قرار دارند. با استفاده از تحلیل‌های موسوم به «نقاط داغ» و تحلیل چگالی، مناطقی با تراکم بالای رخداد زلزله شناسایی شده‌اند. همچنین با در نظر گرفتن حریمی به شعاع ۱۰ کیلومتر در اطراف گسل‌ها و بررسی همپوشانی آن با شبکه معابر، مشخص شده است که بیش از ۷۳ درصد از کل شبکه راه‌های استان تهران در معرض آسیب‌پذیری قرار دارند. این رقم برای شبکه معابر شهر تهران نیز قابل توجه و نگران‌کننده گزارش شده است.

در بخش نتیجه‌گیری، محققان تأکید می‌کند که چنین سطحی از آسیب‌پذیری می‌تواند در زمان وقوع زلزله، دسترسی به مراکز امدادی را با مشکل جدی مواجه کند. با این حال، انجام تحلیل‌های مسیریابی و ایجاد شبکه راهی در محیط GIS، امکان شناسایی مسیرهای بهینه برای امدادرسانی و انتقال آسیب‌دیدگان را فراهم کرده است. این نتایج می‌تواند به مدیران و برنامه‌ریزان بحران کمک کند تا پیش از وقوع حادثه، برای بهبود تاب‌آوری شبکه حمل‌ونقل تصمیم‌های مؤثرتری بگیرند.

بر اساس اطلاعات تکمیلی این مطالعه، بیشترین خوشه‌های زلزله‌های با بزرگی بالا در بخش‌های شمالی و شمال‌شرقی استان تهران و در امتداد گسل‌های فعال این نواحی قرار دارند. در مقابل، زلزله‌های با بزرگی کمتر، عمدتا در مناطق جنوبی و جنوب‌غربی استان مشاهده شده‌اند. تحلیل چگالی نیز تمرکز رخدادهای لرزه‌ای را در شهرستان‌هایی مانند دماوند و فیروزکوه و همچنین مناطق شمالی شهر تهران تأیید می‌کند. این یافته‌ها تصویر روشنی از توزیع خطر زلزله در استان ارائه می‌دهد.

اهمیت این نتایج در آن است که علاوه بر هشدار درباره وضعیت فعلی شبکه راه‌ها، مسیرهای بهینه امدادرسانی و دسترسی به مراکز اسکان اضطراری را نیز مشخص می‌کنند. به این ترتیب، پژوهش فوق می‌تواند مبنایی برای افزایش آمادگی شهری، کاهش خسارات احتمالی و ارتقای تاب‌آوری استان تهران در برابر زلزله‌های آینده باشد؛ موضوعی که با توجه به جمعیت بالا و نقش حیاتی پایتخت، از اهمیت ملی برخوردار است.

این نتایج علمی‌پژوهشی در فصلنامه «مدیریت بحران» منتشر شده‌اند؛ نشریه‌ای که وابسته به دانشگاه صنعتی مالک اشتر است و به انتشار پژوهش‌های مرتبط با مدیریت خطر، کاهش آسیب‌پذیری و ارتقای تاب‌آوری در برابر حوادث طبیعی و انسان‌ساخت می‌پردازد.

*