روایت یک کنش معکوس فرهنگی

اعتکاف در منظومه فرهنگی انقلاب اسلامی امروز فراتر از یک مناسک عبادی، به یک فناوری و مولفه قدرت نرم تبدیل شده است. در دنیایی که انسان با بحران معنا و پوچ‌گرایی دست به گریبان است، جمهوری اسلامی کالایی ارائه می‌کند که همزمان معنویت و اجتماع را به همراه دارد.

به گزارش ایسنا، اعتکاف نشان می‌دهد دیپلماسی فرهنگی ما نیازی به کپی‌برداری از الگوهای غربی ندارد؛ بازگشت به سنت‌های اصیل دینی می‌تواند مدلی ارائه کند که جذابیت ذاتی دارد و مرزهای جغرافیایی را درمی‌نوردد. در حالی که همسایگان جنوبی میلیاردها دلار برای پروژه‌هایی مانند چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان یا جام جهانی قطر هزینه می‌کنند تا اعتبار فرهنگی بخرند، ایران می‌تواند با سرمایه‌گذاری بر تعالی انسان، نفوذ طبیعی خود را از طریق معنویت افزایش دهد. آماری که رئیس ستاد اعتکاف ارائه داده، نشان‌دهنده اثرگذاری و الهام‌بخشی اعتکاف رجبیه در کشورهای اسلامی و غیراسلامی است. در فضای مسموم رسانه‌های غربی که تصویر جمهوری اسلامی را خشن، رادیکال و سیاسی جلوه می‌دهند، اعتکاف تصویری از تعالی انسان ایرانی، صلح درونی و همزیستی مؤمنانه ارائه می‌کند. مناسکی مانند اعتکاف، عصاره پیام انقلاب اسلامی یعنی بازگشت به معنویت را در خود دارد و از این رو می‌تواند به یکی از ارکان دیپلماسی فرهنگی تبدیل شود.

رویداد اعتکاف؛ خلوت میلیونی و جلوت ملی

اعتکاف صحنه‌ای است که دو مفهوم ظاهراً متضاد را با هنرمندی با هم تلفیق کرده است؛ خلوت به معنای انزوای معنوی و ارتباط فردی با خدا و جلوت به معنای حضور اجتماعی و نمایش جمعی ایمان این رویداد، هم ریاضت درونی و فردی است و هم مانور قدرتمند معنوی در سطح ملی و حتی جهانی اجتماع عظیم معتکفان نشان می‌دهد هر فرد، در عین حضور در میان دیگران، به دنبال عمیق‌ترین خلوت روحانی خود است. اما آنچه این خلوت میلیونی را به پدیده‌ای فراتر از یک آیین جمعی بدل می‌کند، ترکیب جمعیتی آن است. اگر اعتکاف تنها یک مناسک سنتی برای نسل‌های پیشین بود، امروز نمی‌توانست چنین گستره‌ای از مشارکت را رقم بزند. در میان این اجتماع عظیم، چهره‌هایی به چشم می‌خورند که کمتر در تحلیل‌های رایج دینداری به حساب می‌آیند؛ نوجوانان و جوانانی که در ادبیات مسلط علوم اجتماعی با برچسب «نسل زد» شناخته می‌شوند. نسلی که معمولاً به زیست دیجیتال، فاصله گرفتن از سنت‌ها و ترجیح تجربه‌های فردی بر مناسک جمعی نسبت داده می‌شود، اما آمارها و مشاهدات میدانی اعتکاف، روایت متفاوتی را پیش روی ما قرار می‌دهد؛ روایتی که از همین‌جا، صورت یک کنش معکوس فرهنگی به خود می‌گیرد.

کنش معکوس اعتکاف؛ چالشی بر نظریه نسل «زد»

حضور گسترده دهه‌هشتادی‌ها در اعتکاف، نقدی عملی بر نظریه‌های جبرگرایانه نسل‌گرایی است. در مراسم اعتکاف سال ۱۴۰۳، بنا بر آماری که سال گذشته حجت الاسلام محمد قمی- رئیس سازمان تبلیغات اسلامی- منتشر کرد، میزان مشارکت معتکفان نسبت به سال پیش از آن ۳۰ درصد افزایش داشته است. به گفته او، بیش از ۷۰ درصد شرکت‌کنندگان را نوجوانان و جوانان تشکیل داده‌اند؛ رقمی که از تقریباً دو برابر شدن حضور این قشر نسبت به سال قبل حکایت دارد. بر اساس همین داده‌ها، حدود ۴۰ درصد معتکفان را دانش‌آموزان تشکیل داده‌اند.

این حضور داوطلبانه، نشان‌دهنده عاملیت فردی و تفاوت‌های درون‌نسلی است. نوجوان معتکف، برخلاف تصویری که او را اسیر گوشی هوشمند معرفی می‌کند، آگاهانه از زیست دیجیتال فاصله می‌گیرد و نوع دیگری از اتصال را برمی‌گزیند؛ اتصال با خویشتن، با خالق و با جماعتی هم‌هدف. اعتکاف از این منظر، نقدی زیسته بر سبک زندگی پرشتاب و سطحی امروز است.

اعتکاف؛ تجربه‌ای ماندگار برای نوجوانان

حجت‌الاسلام سید علیرضا تکیه‌ای- مسئول ستاد مرکزی اعتکاف کشور- در گفت‌وگو با ایسنا، اعتکاف را برای نوجوانان و جوانان صرفاً یک حضور سه‌روزه نمی‌داند، بلکه از آن به‌عنوان تجربه‌ای ماندگار یاد می‌کند که آثار آن به‌وضوح در تحولات روحی و معنوی شرکت‌کنندگان قابل مشاهده است.

به گفته وی، تثبیت این اثرگذاری نیازمند بهره‌گیری آگاهانه از ابزارهایی چون خاطره‌گویی، روایت تجربه‌های زیسته، هنر و حتی دانش روان‌شناسی است؛ ابزارهایی که می‌توانند معنا و عمق درونی اعتکاف را در حافظه بلندمدت نوجوانان تثبیت کنند.

وی همچنین با اشاره به تأکید مقام معظم رهبری بر توجه به تغییرات روحی و معنوی معتکفان، این نگاه را همسو با رویکرد کلان فرهنگی کشور ارزیابی می‌کند.

مسئول ستاد مرکزی اعتکاف کشور در ادامه، هماهنگی میان خانواده‌ها، مسئولان آموزشی و فضای عمومی جامعه را از الزامات تقویت گرایش نسل جوان به اعتکاف می‌داند و معتقد است هم‌صدایی این اضلاع، زمینه حضور گسترده‌تر و پایدارتر نوجوانان در این فریضه را فراهم می‌کند. از سوی دیگر آماده‌سازی زیرساخت‌های مساجد و مشارکت فعال متولیان می‌تواند مانع محروم‌ماندن علاقه‌مندان شود و دسترسی عمومی به این تجربه معنوی را گسترش دهد.

نوجوانان؛ راویان نسل خود

مدیرعامل بنیاد ملی نوجوان نیز اعتکاف را صحنه‌ای می‌داند که در آن نسل جدید تلاش می‌کند تصویری تازه از خود ارائه دهد. نوجوانان امروز می‌خواهند نشان دهند آن تصویری که از "نسل ناشناخته و غیرقابل فهم" ساخته شده، با واقعیت فاصله دارد. حضور آنان در اعتکاف، نوعی روایت‌سازی تازه از پایبندی به مسیر خدا، اهل‌بیت(ع) و فطرت‌های پاک انسانی است.

وی تاکید کرد: که شکوه اعتکاف‌های دانش‌آموزی محصول تصمیم و اراده خود نوجوانان است، نه حاصل برنامه‌ریزی صرف مدیران؛ امروز کمتر مسجد، محله یا حتی حسینیه‌ای را می‌توان یافت که ردپای حضور فعال نوجوانان در آن دیده نشود. این نسل با حضور خود اعلام می‌کند که در میدان است و باید جدی گرفته شود؛ حضوری که در کنار حرکت‌هایی مانند اربعین نوجوانان و"احلی من العسل" نوجوانی، اعتکاف را به صحنه‌ای از مسئولیت‌پذیری اجتماعی و معنوی بدل کرده است. از این منظر، اعتکاف امسال تنها آیینی عبادی نیست، بلکه جلوه‌ای از اعتکاف مقاومت است؛ مقاومتی ریشه‌دار در معنا، هویت و کنش اجتماعی.

اعتکاف؛ از مناسبت دینی تا فصل فرهنگی

تکیه‌ای افزود: رویداد اعتکاف از یک مناسبت صرفاً دینی در حال تبدیل‌شدن به یک فصل فرهنگی است و از همین رو هر سال برنامه‌هایی ویژه برای نوجوانان تدارک دیده می‌شود. امسال نیز در کنار اعتکاف نوجوانی، برنامه‌هایی مانند حالت پرواز و راویتو طراحی و اجرا شده است و هم‌زمان عملیات اعتکاف نوجوانانه در مساجد، با برنامه‌ریزی محتوایی و تربیتی منسجم‌تری آغاز شده است. کتاب "حالت پرواز" نقشه راهی سه‌ روزه برای زندگی با آیه‌هاست؛ راهنمایی عملی که با ۳۰ آیه نورانی، به ساخت آرامش درونی و تقویت اراده می‌پردازد و تلاش می‌کند آیه‌ها را از سطح خواندن به زیست روزمره پیوند بزند.

وی گفت: رویداد آموزشی "راویتو" نیز با آموزش برخط و حضوری ۱۲۰ دختر نوجوان، آنان را برای روایت‌گری مراسم اعتکاف نوجوانی در مساجد تهران آماده می‌کند تا بازتاب رسانه‌ای متفاوت و از درون‌زیسته‌ای از این تجربه معنوی شکل بگیرد. در کنار این برنامه‌ها، حلقه‌های معرفتی، فعالیت‌های قرآنی و بسته‌های تربیتی با محور "زندگی با آیه‌ها" نیز در اعتکاف امسال پیش‌بینی شده است تا تجربه اعتکاف نوجوانان، فراتر از یک حضور آیینی، به یک تجربه فرهنگی و هویتی ماندگار تبدیل شود.

*