قدرت تخیل اتوپیایی

در زمانه‌ای که دیستوپیا بر ادبیات و اندیشه سلطه یافته، کتاب «ادبیات آرمان‌شهری» ما را وادار می‌کند تا دوباره به قدرت تخیل اتوپیایی بیاندیشیم؛ تخیلی که اگرچه شاید هرگز محقق نشود، اما راهی برای اندیشیدن به بدیل‌ها پیش پای ما می‌گذارد.

به گزارش ایسنا، سمیه مهرگان، نویسنده و روزنامه‌نگار در نگاهی به کتاب «ادبیات آرمان‌شهری» ویراسته گریگوری کلایس نوشته است: کتاب «ادبیات آرمان‌شهری» ویراسته گریگوری کلایس، اثری تحلیلی و مرجع‌گونه در باب یکی از دیرپاترین و در عین حال پویاترین حوزه‌های تفکر اجتماعی و ادبیات است: ادبیات آرمان‌شهری یا اتوپیایی. این اثر که در سال ۲۰۱۰ توسط انتشارات دانشگاه کمبریج منتشر شده و توسط محمود ایرانی‌فرد در سوی نشر خوب به فارسی ترجمه و منتشر شده، مجموعه‌ای است متشکل از یازده مقاله علمی (از: فاطیما ویه‌را، جی.سی. دیویس، نیکول پول، پیتر فیتینگ، پاتریک پریندر، آلیسا جونز، لایمن سارجنت، ژاکلین داتن، برایان استیبلفورد) که هر یک به یکی از ابعاد مفهومی، تاریخی یا نظری این ژانر خاص می‌پردازند. کتاب با بهره‌گیری از رویکردی تلفیقی میان تاریخ‌نگاری و تحلیل موضوع‌محور، خواننده را با ژانری پیچیده، چندلایه و در حال تحول مواجه می‌کند که از ابتدای شکل‌گیری‌اش در سده‌های اولیه مدرن تا امروز، نقش مهمی در شکل‌دادن به تخیل سیاسی و فرهنگی بشر ایفا کرده است.

از زمان انتشار اثر شاخص تامس مور با عنوان «آرمان‌شهر» در سال ۱۵۱۶، ادبیات اتوپیایی به حوزه‌ای گسترده و رو به گسترش تبدیل شده است. این کتاب مروری جامع و تاریخی از مسیر تحول اتوپیانیسم ارائه می‌دهد؛ از نخستین مراحل ابداع آن تا تمایلات تیره و تاریک معاصر به سوی بدبینانه‌ترین شکل آن یعنی دیستوپیا (ویرانشهری)، که نمونه‌های شاخصش در آثاری چون «۱۹۸۴» جورج اورول و «سرگذشت ندیمه» اثر مارگارت اتوود دیده می‌شود. در فصل‌های مختلف این کتاب، ضمن پرداختن به دشواری‌های تعریف دقیق «آرمان‌شهر»، به رابطه این مفهوم با ژانر علمی-تخیلی و دیگر گونه‌های ادبی نیز توجه می‌شود. همچنین، مباحث مهمی همچون جنسیت، عشق، بوم‌شناسی و سیاست در قالب بررسی درون‌مایه‌های اصلی سنت ادبیات آرمان‌شهری و ضدآرمان‌شهری تحلیل شده‌اند. نکته قابل تأمل اینکه این کتاب، به مسئله چالش‌برانگیز «غرب‌محور بودن» مفهوم اتوپیا نیز می‌پردازد و درنهایت، چشم‌اندازی متوازن از تحول تاریخی، وضعیت کنونی و ظرفیت‌های آتی این سنت ادبی و فکری عرضه می‌کند.

کتاب نه‌تنها در سطح مفهومی و تاریخی قوی عمل کرده، بلکه به‌لحاظ ساختار نیز هوشمندانه طراحی شده است. مقالات به‌گونه‌ای ترتیب یافته‌اند که خواننده را از مباحث بنیادی به سوی تحلیل‌های جزیی‌تر و معاصر سوق می‌دهند. در فصل‌های ابتدایی، مسیر پیدایش اتوپیا از افلاطون تا تامس مور مرور می‌شود و سپس به بررسی ظهور آرمان‌شهر در عصر روشنگری، انقلاب فرانسه، و دوره صنعتی‌شدن می‌پردازد. در ادامه، مقالات به‌طور تخصصی به رویکردهای نوظهور مانند اتوپیای فمینیستی، زیست‌محیطی، و پسااستعماری می‌پردازند. برخی فصول نیز به وجوه فرمی و زبان‌شناختی اتوپیا اختصاص یافته‌اند؛ برای مثال، نحوه روایت، استفاده از تمثیل، و جایگاه راوی در خلق جهان آرمانی یا کابوس‌وار بررسی می‌شود.

فصل مربوط به اوتوپیای فمینیستی یکی از درخشان‌ترین بخش‌های کتاب است که با تحلیل آثاری از نویسندگان زن همچون شارلوت گیلمن، اورسولا لو گویین و مارج پی‌یرسی نشان می‌دهد چگونه بازتعریف مفاهیمی نظیر بدن، خانواده، و تولید مثل در ادبیات آرمان‌شهری فمینیستی، نه‌تنها بازتابی از انتظارات سیاسی بلکه نقدی ساختاری بر نظم اجتماعی حاکم است. فصل دیگری نیز به تفصیل به تمایز و درهم‌تنیدگی اتوپیا و دیستوپیا می‌پردازد و نشان می‌دهد چگونه دیستوپیا در قرن بیستم به جایگاه ژانر غالب بدل شد و جای آرمان‌شهر را به کابوس‌های کنترل‌شده از سوی دولت یا فناوری داد.

یکی از نقاط قوت عمده این کتاب، تلفیق نظریه و تاریخ در ارائه یک روایت جامع از تحولات اتوپیایی است. نویسندگان کتاب هم به متون کلاسیک وفادار می‌مانند و هم نگاهی نو به مسائل معاصر دارند؛ از نظریه‌های مارکسیستی گرفته تا اندیشه‌های پسااستعماری و پساانسان‌گرایانه. افزون بر آن، مقاله‌هایی که به نقد غرب‌محوری اتوپیا می‌پردازند، گرچه کم‌تعدادند، اما راه را برای گسترش بحث به دیگر سنت‌های فکری، از جمله در شرق آسیا یا دنیای اسلام، هموار می‌کنند.

در کنار همه این نقاط قوت، تنها نقدی که می‌توان بر کتاب وارد کرد، غلبه دیدگاه غربی در عمده مقالات است. هرچند کتاب سعی دارد به سوی تنوع جغرافیایی و فرهنگی حرکت کند، اما همچنان تمرکز اصلی بر سنت‌های اروپایی و آمریکایی باقی مانده است. همچنین، برخی فصول برای خوانندگان غیرمتخصص، به‌ویژه در حوزه نظریه، ممکن است پیچیده و متراکم به‌نظر برسند.

گریگوری کلایس، استاد اندیشه سیاسی در دانشگاه رویال هالووی لندن، ویراستار این اثر است. او پیش‌تر آثاری همچون «آرمان‌شهرهای روشنگری بریتانیا» (۱۹۹۴)، «آرمان‌شهرهای مدرن بریتانیا» (۱۹۹۷)، «آرمان‌شهرهای عصر احیای سلطنت و آگوستوسی» (۲۰۰۰) و «آرمان‌شهرهای اواخر ویکتوریایی» (۲۰۰۸) را نیز گردآوری کرده است. افزون بر آن، تحقیقات متعددی درباره سوسیالیسم اوئنی، انقلاب فرانسه در انگلستان، و اندیشه‌های توماس پین داشته و کتاب اخیر او با عنوان «شکاکان امپراتوری» درباره منتقدان انگلیسی استعمار منتشر شده است.

در مجموع، «ادبیات آرمان‌شهری» کتابی است که هم برای پژوهشگران علوم انسانی و اجتماعی و هم برای علاقه‌مندان به ادبیات آرمان‌شهری، ابزاری دقیق، چندبُعدی و کاربردی فراهم می‌کند. این اثر نه‌تنها بازتابی از تاریخچه غنی اتوپیا است، بلکه پرسش‌هایی مهم درباره امکان‌پذیری یا ناممکن بودن آینده‌ای بهتر در جهانی متلاطم را پیش می‌کشد. در زمانه‌ای که دیستوپیا بر ادبیات و اندیشه سلطه یافته، این کتاب ما را وادار می‌کند تا دوباره به قدرت تخیل اتوپیایی بیاندیشیم؛ تخیلی که اگرچه شاید هرگز محقق نشود، اما راهی برای اندیشیدن به بدیل‌ها پیش پای ما می‌گذارد.

*